Liqeni që vrau më shumë se 1700 persona dhe të gjitha kafshët që ishin në zonë brenda, një nate. Do të ishte një natë e tmerrshme për fshaterat përreth këtij liqeni, pasi shumë njerëz që ranë të flinin në darkë nuk do të zgjoheshin më kurrë nga gjumi.
Ishte nata e 21 gushtit të vitit 1986 kur liqeni Nyos në Kamerun shpërtheu. Gjatë asaj nate, liqeni, i vendosur në kraterin e një vullkani të fjetur, nuk lëshoi as lavë të nxehtë, as hi, por në vend të kësaj leshoj një re masive të gazit të ftohtë të dioksidit të karbonit që vraponte në heshtje poshtë shpatit, duke vrarë pothuajse gjithçka perreth tij.
Nje sasi e madhe e dioksidit te karbonit u lëshua nga liqeni Nyos atë natë, duke udhëtuar drejt lugines me nje shpejtesi mbi 70 kilometer ne ore. Në fshatrat e afërta, 1746 njerëz vdiqën, shumica kur ishin në gjumë. Në qytetin e Nyos, pothuajse çdo shpirt vdiq.
Ndryshe nga shumë fatkeqësi vullkanike, ngjarja e Nyos nuk ndodhi një mijë apo edhe njëqind vjet më parë, por në vitin 1986, kohë kur shkencëtarët ishin në gjendje të udhëtonin në vend brenda disa ditësh. Prandaj, ne kemi një pamje të detajuar të asaj që ndodhi në liqenin Nyos – një pamje që është sa e frikshme dhe e çuditshme.
Për ata pak të mbijetuar të fatkeqësisë, situata në të cilën u zgjuan ishte përtej tmerrit, një dhimbje dhe tragjedi shumë e madhe. Disa nga të mbijetuarit nuk u zgjuan për dy ditë, dhe kur u zgjuan, panë se familjet dhe fqinjet e tyre kishin vdekur.
Të gjithe ata menduan se mbi ta kishte zbritur ndonjë forcë e botës tjetër, apo ndonjë mallkim dhe se e gjithë bota kishte marrë fund. Çdo gjallesë kishte vdekur. Pulat e tyre shtriheshin të ngordhura në rrugë. Bagëtitë e tyre ishin të ngordhura në fusha. Trupat e zogjve shtriheshin të shpërndare gjithandej përreth. Edhe insektet kishin ngordhur. Punëtorët e shpëtimit që mbërritën më vonë vunë re heshtjen, mungesën e zhurmës së insekteve aq të zakonshme në Afrikën ekuatoriale. Vetëm disa ditë më vonë jeta e insekteve u rishfaq, duke mbërritur pothuajse në të njëjtën kohë me shkabat që erdhën nga zonat ngjitur për tu ushqyer me trupat e kafsheve të ngrodhura.
Për disa kohë, shkaku i katastrofës ishte i paqartë. Përveç trupave, gjithçka ishte normale, dielli po shkëlqente. Fushat ishin të gjelbra. Ndërtesat nuk u ishin të prishura. Asgjë nuk u dogj. Fillimisht disa dyshuan për një epidemi virulente që la vetëm disa me imunitet natyror për të jetuar. Por asnjë nga të huajt dhe zyrtarët e qeverisë që hynë në fshatra nuk u sëmur. U bë shpejt e qartë se ishte diçka tjetër, dhe se nuk po arrinin ta kuptonin se cfare ka ndodhur.
Çelësi për të kuptuar shpërthimin e liqenit Nyos është të kuptojmë se si tretet dioksidi i karbonit në ujë. Të gjithë gazrat kanë një tretshmëri të caktuar në ujë, një kufi përtej të cilit nuk mund të shtohet më gaz. Për dioksidin e karbonit, ky kufi është rreth një litër gaz për litër ujë në temperaturën dhe presionin atmosferik. Përpjekjet e mëtejshme për të shtuar më shumë gaz në ujë, nuk do të kenë efekt. Masa e gazit në secilën prej flluskave do të qëndrojë e njëjtë ndërsa ato ngrihen dhe përfundimisht dalin nga sipërfaqja.
Tretshmëria e një gazi në ujë mund të rritet duke rritur presionin ose duke ulur temperaturën. Dhe, presioni i lartë dhe temperatura e ulët është pikërisht ajo që gjen në fund të një liqeni të thellë. Ashtu si shumë liqene vullkanike, Nyos është mjaft i thellë. Në 207 meter thellesi, fundi i tij shtrihet mbi dy fusha futbolli në gjatësi nën sipërfaqe. Në këtë thellësi, presioni ne fund te tij është 20 herë më i madh se ai në sipërfaqe, një presion ku tretshmëria e dioksidit të karbonit është 20 herë më e madhe se në sipërfaqe. Meqenëse uji mund të mbajë një litër dioksid karboni për litër lëng në presionin atmosferik, në fund të Nyos një litër ujë mund të mbajë 20 litra dioksid karboni. Kjo është nje sasi shumë e madhe dioksid karboni, dhe meqenëse praktikisht asnjë dritë nuk depërton në afro 200 meter deri në fundin e Nyos, është gjithashtu mjaft i ftohtë, qe do te thotë se mban më shumë dioksid karboni.
//Të qenit në gjendje të mbajë shumë gaz dioksid karboni nuk do të thotë që një liqen do të mbajë aq shumë gaz. Duhet të ketë një burim për atë dioksid karboni, dhe për shumicën e liqeneve ai burim është ajri në sipërfaqen e liqenit. Pra, për shumicën e liqeneve të thellë, potenciali për të shpërndarë dioksidin e karbonit në thellësi është i lartë, por sasia aktuale e dioksidit të karbonit të tretur do të jetë mjaft e ulët pasi nuk ka asnjë mënyrë efektive që dioksidi i karbonit sipërfaqësor të shpërndahet deri në fund të liqenit. Por në rastin e liqenit Nyos, dioksidi i karbonit nuk vinte nga sipërfaqja. Ndonëse për një kohë të gjatë në gjumë, njëfarë aktiviteti vullkanik ekziston thellë nën dyshemenë e liqenit Nyos, duke rezultuar në formimin e dioksidit të karbonit. Gazi depërton përmes çarjeve dhe çarjeve në shkëmb, duke fryrë në fund të fundit përmes dyshemesë së liqenit, duke e futur atë pikërisht aty ku tretshmëria e tij është më e lartë.
Presioni i lartë i dioksidit të karbonit bëri që këto flluska të dioksidit të karbonit, që ngrihen nga fundi i liqenit. Ndërsa ngrihen, ata ndeshen me ujë shumë të ftohtë dhe me presion shumë të lartë – ujë i etur për dioksid karboni.
//Dhe kështu, nëse do të ishit në fund të liqenit Nyos dhe do të mund të shihje disi në thellësitë e errëta, ajo që mund të vëzhgoje duke dalë nga një çarje në dyshemenë e liqenit do të ishte një tufë flluskash që ngriheshin lart dhe do të zvogëloheshin gradualisht ndërsa ngriheshin, gazi shpërndahet në ujë derisa flluskat thjesht u zhdukën. Imagjinoni të jeni në dyshemenë e liqenit Nyos, i rrethuar nga kolona të shumta flluskash që ngrihen lart dhe zhduken gradualisht, ashtu si zhduket avulli mbi filxhanin tuaj të kafesë ndërsa ngrihet nëpër ajrin sipër. Ajo që do të ishte veçanërisht interesante për të parë këto flluska të zhdukeshin do të ishte njohuria e tmerrshme se ndërsa çdo flluskë shpërndahej, liqeni do t’i afrohej gjithnjë e më shumë katastrofës.
Ndërsa çdo flluskë shpërndahej, liqeni i afrohej gjithnjë e më shumë katastrofës.
Procesi i shpërbërjes së dioksidit të karbonit në ujë të thellë dhe të ftohtë mund të vazhdojë për një kohë shumë të gjatë, ndoshta njëqind vjet, një kohë kur nuk mund të ndodhë asgjë e keqe.
// Por pak nga pak, liqeni do të bëhet i paqëndrueshëm. Vit pas viti, dekadë pas dekade, shpërbërja e vazhdueshme rrit potencialin për fatkeqësi. Le të imagjinojmë edhe një herë se jemi në fund të liqenit Nyos, këtë herë me një shishe. Nëse e mbushim atë shishe me ujë në fund, e mbyllim, e nxjerrim në sipërfaqe dhe më pas e hapim, uji do të shkumëzojë me forcë, duke shkumëzuar në mënyrë shpërthyese nga shishja. Kjo është për shkak se uji që është i ngopur në presionet e gjetura në fund të Nyos bëhet i mbingopur në presionin shumë më të ulët të sipërfaqes së liqenit. Dioksidi i karbonit në ujin në fund të liqenit dëshiron të jetë në formë gazi kur ekspozohet papritur ndaj presionit më të ulët në sipërfaqen e liqenit, duke shkaktuar degazimin e shpejtë të ujit në të njëjtën mënyrë që një shishe me sodë mund të shpërthejë kur hapet. Tani, çka nëse në vend që një person të shkonte në fund të liqenit dhe të sillte ujin e fundit në sipërfaqe, diçka tjetër destabilizonte liqenin Nyos, duke bërë që një pjesë e ujit të thellë të tij të lëvizte lart në shtresat më të ngrohta dhe me presion më të ulët të liqenit ? Nëse kjo ndodh, uji i ngritur do të lëshojë dioksidin e tretur të karbonit në formën e flluskave. Kjo tingëllon e padëmshme, por në fakt do të ishte katastrofike.
Askush nuk është plotësisht i sigurt se çfarë e shkaktoi që uji në fund të lëvizte lart në liqenin Nyos. Disa hipoteza thonë se dridhjet e vogla sizmike ishin shkaku, ose ndoshta një rrëshqitje e ujit në liqen për shkak të një ere me shpejtësinë e duhur. Të tjerë kanë pohuar se shkaku mund të ketë qenë shpërthime me avull thellë nën dyshemenë e liqenit (jo e pazakontë në liqenet vullkanike, madje edhe në vullkanet e fjetura), ose ndoshta një lloj rrëshqitjeje nënujore. Cilido qoftë shkaku, uji i ftohtë nga thellësitë e liqenit Nyos u ngjit lart natën e 21 gushtit te vitit 1986 dhe sapo ndodhi ky fenomen, fatkeqësia ishte vetëm disa sekonda larg.
Ndërsa uji i ftohtë i liqenit lëvizte lart, presioni i tij ra dhe temperatura e tij u rrit kur u ndesh me ujin më të ngrohtë që ishte më në siperfaqe. Kjo bëri që një pjesë e dioksidit të karbonit të dilte nga tretësira dhe të formonte flluska.
Në vetvete, kjo nuk do të kishte rezultuar në një fatkeqësi. Megjithatë, flluskat në rritje ngulitën pas tyre një pjesë të ujit poshtë, i cili nga ana e tij u bë i mbingopur ndërsa ngrihej, duke lëshuar më shumë flluska. Këto flluska sollen ujë akoma më të thellë duke gjeneruar akoma më shumë flluska. Kështu u formua një cikël reagimesh, çdo flluskë që rezulton në formimin e flluskave të tjera, secila nga ana tjetër krijon më shumë.
Procese të tilla kalojnë me emra të ndryshëm: procese vetë-përforcuese, cikle reagimesh pozitive, rritje eksponenciale dhe të tjera. Një term tjetër për këtë lloj procesi është shpërthimi. Uji i ftohtë dhe i ngopur, që kishte qëndruar rehat në fund të liqenit Nyos për vite të tëra, doli në sipërfaqe me një shpejtësi shpërthyese, duke bërë që sasi të mëdha të dioksidit të karbonit të dilnin menjëherë ne siperfaqe. Ndonëse vdekjeprurëse, lëshimi i gazit ishte relativisht i qetë. Ata që mbijetuan raportuan pak më shumë se një gjëmim, zhurmë e diçkaje si një shpërthim i largët ose rrëshqitje guri. Me shumë mundësi nuk kane dëgjuar asgjë.
Krahasuar me numrin e vdekjeve që lidhen me shpërthimet vullkanike, ato në Nyos mund të duken të vogla. Por duke marrë parasysh mungesën e llavës dhe zjarrit dhe errësimin e diellit nga hiri – fakti që këto vdekje nuk ishin për shkak të asgjë më shumë se një gaz i padukshëm, numri i të vdekurve ishte tronditës. Sipas Kombeve të Bashkuara, 1746 njerëz vdiqën. Të paktën 300 njerëz përfunduan në spital, 3,000 njerëz u zhvendosën dhe 3,500 krerë bagëti ngordhen.
Në të gjithë qytetin e Nyos, kishte vetëm katër të mbijetuar. Për të dhënë një ndjenjë të vëllimit të gazit të lëshuar, disa nga të vdekurit u gjetën në fshatra deri në 20 kilometer larg liqenit; bagëtitë e ngordhura u gjetën në lartësi deri në 30 meter mbi siperfaqen e kraterit.
Për ata që mbijetuan ishte një mrekulli. Ndoshta ishin levizja e erës dhe rrjedhës së ajrit që u dhanë mundësi disave të merrnin mjaftueshëm oksigjen për të mbijetuar. Ndoshta të tjerët ishin vendosur në banesa me ajrim minimal, në mënyrë që dioksidi i karbonit të mos hynte brenda. Ndoshta të mbijetuarit ishin në një vend të lartë në banesën e tyre ku, si një person i bllokuar në një makinë që fundoset, kishte një flluskë ajri që i lejoi ata të mbijetonin derisa dioksidi i karbonit u shpërnda.
Liqeni Nyos tani është studiuar në mënyrë aktive dhe është zbatuar një strategji e degazimit, që synon të parandalojë një fatkeqësi e tillë të përsëritet. Megjithatë, ka liqene të tjera vullkanike në Kamerun. Vlerësohet se ka 44 të tillë vetëm në provincën veriperëndimore të Kamerunit, ku dioksidi i karbonit mund të jetë në thellësi.
Një shpërthim i ngjashëm ndodhi në liqenin Monoun, në Kamerun, në vitin 1984, ku humbën jetën 37 persona. Është e paqartë nëse ka më shumë shpërthime liqenesh me dioksid karboni në të ardhmen e Kamerunit ose nëse kushte të tilla mund të ekzistojnë në liqenet e vullkanike në pjesë të tjera të botës.
Por sado i keq që ishte shpërthimi i Nyos, duhet theksuar se dioksidi i karbonit, megjithëse vdekjeprurës, nuk është i djegshëm. Nuk mund të thuhet e njëjta gjë për liqenin Kivu, një liqen i mbushur me lavë. Kivu shtrihet në anën e kundërt të Afrikës nga Kameruni, në kufi me Ruandën dhe Republikën Demokratike të Kongos. Ashtu si Nyos, gazi lirohet nga dyshemeja e liqenit Kivu, por në këtë rast, ai gaz nuk është vetëm dioksid karboni, por edhe metan, kryesisht gaz natyror, si ai që përdoret në gatim dhe furra.
Është e paqartë saktësisht se çfarë pasojash dhe rreziqesh ka kjo për njerëzit që jetojnë rreth Kivu. Por ndoshta duhet të merren parasysh dy fakte: djegia e gazit natyror dhe Liqeni Kivu është më shumë se një mijë herë më i madh se liqeni Nyos. Për shkak të madhësisë së Kivusë dhe densitetit të lartë të popullsisë përgjatë brigjeve të liqenit, disa kanë deklaruar se një ngjarje e ngjashme me Nyos në Kivu do të rezultonte në një nga fatkeqësitë natyrore më të mëdha në historinë e njerëzimit.
Vullkanet, me sa duket, paraqesin një kërcënim për njerëzit shumë kohë pasi shpërthimet e tyre kanë bërë jehonë në histori, duke vazhduar të kërcënojnë jetët përgjatë brigjeve të freskëta të liqeneve që ata krijojnë.
